De Cirkel en natuur

17 juni 2014 - Haapsalu, Estland

Enkele weken geleden was ik begonnen aan De Cirkel van Dave Eggers. Een bestseller. Aanvankelijk vond ik het boek wel aardig, maar het leek me voorspelbaar. Daarom was ik het geneigd opzij te leggen. De afgelopen twee weken heb ik het toch uitgelezen. Ik raakte er steeds meer van in de ban. Het boek handelt over een machtig automaterings-/informatiseringsbedrijf, zo een beetje de optelsom van Microsoft, Apple en Google. De halve wereldbevolking heeft er een account: 4 miljard. Dat geeft het bedrijf dus een supermacht. Het bedrijf wordt geleid door een trio: één bright guy, één commercieel/zakelijk ingesteld iemand en één ideoloog. De heilige missie is om een volledig transparante samenleving te creëren. De hoofdpersoon, een ambitieuze jonge vrouw, krijgt een camera omgehangen waarmee alles wat ze doet voor iedereen zichtbaar en hoorbaar is. Enkel op de slaapkamer en in het toilet gaat de audio uit. Ze heeft miljoenen volgers. Ook een politicus besluit volledig transparant te worden. Als er één schaap over de dam is volgen er natuurlijk meer. Ten langen leste kom je in een verdacht daglicht te staan als je niet meedoet. Dan zul je wel wat te verbergen hebben. De hoofdvraag in het boek is: krijg je een betere samenleving als alles transparant is? Voor transparantie is veel te zeggen. Geheimhouding leidt op de eerste plaats tot misdaad. We gedragen ons slechter als we niet ter verantwoording worden geroepen. Maar geheimen lokken ook veronderstellingen uit. Als we niet weten wat wordt verborgen gaan we raden en antwoorden verzinnen. In het boek wordt het samengevat in drie stellingen: 1. Geheimen zijn leugens; 2. Delen is mee-leven; 3. Privacy is diefstal. Eén van de ideeën in het boek is dat de parlementaire democratie kan verdwijnen. Die functioneert toch al niet meer. Mensen voelen zich niet vertegenwoordigd. De opkomst bij verkiezingen wordt steeds lager. Daar kan een participatie democratie voor in de plaats komen. Iedereen kan over alles, wat hij maar wil, meebeslissen. Dat leidt tot veel grotere betrokkenheid. De gedachten spreken me aan. Eerst met Kees Ruijgrok en de afgelopen dagen met andere Kees en Hetty heb ik erover gediscussieerd. Op hoofdlijnen komen we tot de volgende bezwaren: 1. Het leidt tot een totalitair systeem dat neigt naar één moraal, terwijl mensen divers zijn. 2. Wie beheert de informatie en hoe wordt daar controle op uitgeoefend? In geval van volledige transparantie zou dat mogelijk moeten zijn, maar het boek laat zien dat de menselijke natuur behoefte aan geheimen heeft. Of is dat cultuur? 3. Informatie is niet vernietigbaar. Een misstap blijft altijd aan je kleven. Je kunt nooit met een schone lei beginnen. 4. Het systeem leidt tot een tweedeling in de samenleving. Zij die er wel en zij, die er niet aan deelnemen. 5. Het systeem leidt tot populisme en individualisme. Zullen er nog sociale beslissingen worden genomen? Bovendien zullen er volksgerichten komen. Het boek geeft een mooi voorbeeld, dat volgens mij nu al praktijk zou kunnen worden. Het bedrijf organiseert een jacht op een voortvluchtige misdadiger. Met de miljoenen volgers is de misdadiger in een mum van tijd opgespoord. Het is dan nog maar een kleine stap dat zij die de misdadiger opgespoord hebben het recht in eigen hand nemen. Er zitten veel interessante aspecten aan de vraagstelling. Ik moet zeggen dat ik aan transparantie veel waarde hecht. Was de politieke en ambtelijke organisatie in Rotterdam transparant geweest, dan was ik niet in de situatie terecht gekomen waarin ik nu zit.....

Deze dag gebruiken we voor een excursie naar het eiland Vormsi. Eerst met de bus naar naar het op 10 km afstand gelegen Rohukula waar de ferry vertrekt. Het ritje kost € 0,70 p.p. De chauffeur maakt niet de indruk dat hij blij is met passagiers. De meeste bussen zien we hier zonder passagiers rondrijden. De oversteek met de ferry duurt 45 minuten. Op het eiland met nog échte natuur maken we een wandeling van 20 km. Elanden, wilde zwijnen en lynxen, die er moeten zitten, zien we niet. Maar ik krijg een nuttige basiscursus vogels en planten van mijn 'Wageningse' bemanningsleden. Ik kan nu een leeuwerik van een vink onderscheiden. Hetty en Kees zijn het bij het benoemen van de planten en dieren (bijna) altijd met elkaar eens wat wat is. In Estland blijken nog geen 100 zwaluwen zomer te maken. We krijgen aan het begin van de wandeling een bui in een ijskoude wind over ons heen. Daarna klaart het gelukkig op.

VormsiEen bijna Hollands tafereel: Vormsi

 

 

 

De verlate lunch hebben we in het enige restaurant dat op het eiland open is. We maken er (alweer) het avondmaal van. Hetty heeft een gerookte baars, Kees en ik een stoofpot van wild. Not bad. De ferry terug gaat om 19.05 u. Als we om 17.30 u uit het restaurant weggaan om de laatste 7,5 km te overbruggen denken we dat het gemakkelijk haalbaar is. Het looppad gaat echter dwars door de bushbush. Regelmatig is er als gevolg van overwoekering geen pad meer zichtbaar. Eén keer lopen we verkeerd en komen in een moeras terecht. Als we ons omdraaien aan het einde van het pad zien we een bord dat het pad op eigen risico belopen mag worden. Net op tijd zijn we bij de (laatste) ferry. In de bus naar Haapsalu zijn we de enige passagiers. 

En nu? VormsiVormsi

Foto’s

2 Reacties

  1. Marijke en Kees Boot:
    20 juni 2014
    Hallo Tom, Hetty en Kees,
    Jullie hebben een interessante discussie gehad over 'De Cirkel'. Wij hebben het boek niet gelezen, maar Tom geeft een heldere samenvatting en we zijn het eens met jullie commentaren op een volledig transparante samenleving. We hebben wel het boek 'Wij' van Jevgeni Zamjatin gelezen over een totaal transparante samenleving waarin alle mensen in glazen huizen wonen, zodat hun doen en laten voor iedereen zichtbaar zijn. Het schijnt dat Aldous Huxley's New Brave World en George Orwell's 1984 door Zamjatin's verhaal zijn geïnspireerd. In alle drie de gevallen gaat het om totalitaire samenlevingen waarin weldenkende mensen niet zouden willen leven. Het 'recht op privacy' is belangrijk. In een samenleving zonder privacy wordt de menselijke vrijheid aangetast. Dat neemt niet weg dat volledige transparantie op terreinen waar deze thuishoort essentieel is, bijvoorbeeld bij democratische besluitvorming, medische en andere voorlichting, in werksituaties en samenwerkingsverbanden. Daar kan onzichtbaarheid gemakkelijk leiden tot het schenden van morele regels en tot onrechtvaardigheden. Dat is ook het thema van de legende van de ring van Gyges in Plato's dialoog 'de Staat'. Deze ring maakt de drager onzichtbaar, waardoor deze in de verleiding komt om zich niet meer aan morele regels te houden. Glaucon, die in de dialoog de legende vertelt, suggereert dat niemand die de ring van Gyges draagt zich nog door rechtvaardigheid en andere morele overwegingen zal laten leiden. 
    Volledige transparantie en zichtbaarheid zijn essentieel in het publieke domein, waar zij thuishoren en waar zij schade en benadeling van mensen t.g.v. machtsmisbruik kunnen helpen voorkomen. Maar als (opgelegde) transparantie doordringt in het niet-publieke privé-domein, gaat dat ten koste van de persoonlijke vrijheid die beschermd wordt door het 'recht op privacy'.
  2. Marijke en Kees Boot:
    24 juni 2014
    Hallo Tom,
    Nog wat gedachten over de Cirkel. Je hebt gelijk dat (als het gaat om het belang van transparantie en zichtbaarheid) de scheidslijn tussen privé en openbaar niet altijd scherp is te trekken. Door zich met zijn ring onzichtbaar te maken kon Gyges ongemerkt de slaapkamer van de koningin binnengaan, de koning vermoorden en de macht grijpen.
    Als onrecht niet zou kunnen ontstaan buiten het publieke domein, zou de oplossing voor de hand liggen: maximale transparantie in het publieke domein en maximale bescherming van privacy in het privé-domein. Transparantie en privacy zouden dan niet met elkaar in botsing komen. Maar zonder scheidslijn gaan zij gemakkelijk conflicteren: hoe meer transparantie, hoe minder privacy; en vice versa.
    Martijn geeft les over dit soort ‘waardenconflicten’. Een van zijn voorbeelden lijkt op ons probleem: de botsing tussen openbare veiligheid en persoonlijke privacy in de Amerikaanse NSA controverse. Hoe meer de NSA kan binnendringen in de privésfeer van burgers, hoe meer de openbare veiligheid (misschien) kan worden bevorderd. Er lijkt dus een reden te zijn om transparantie niet te beperken tot het publieke domein. We offeren dan wel een deel van onze 'privacy' op. Dit zou geen probleem zijn als we (zoals in de Cirkel gebeurt) privacy niet meer zouden beschouwen als een onmisbare waarde maar als iets dat we niet nodig hebben wanneer we niets te verbergen hebben. Maar de meesten van ons hechten (volgens ons terecht) veel waarde aan privacy. Ik kan me voorstellen dat ook de schrijver van de Cirkel wil laten zien welke (ongewenste) samenleving we zullen krijgen als we elke vorm van privacy zouden uitbannen.  
    Als we zowel privacy als transparantie belangrijk vinden, worden we (omdat de twee met elkaar conflicteren) geconfronteerd met een moeilijke vraag: hoeveel privacy zijn we bereid op te offeren voor hoeveel transparantie?